Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) είναι ένας διεθνής οργανισμός με 189 χώρες-μέλη ο οποίος εργάζεται «για την ενίσχυση της διεθνούς νομισματικής συνεργασίας, τη διασφάλιση της οικονομικής σταθερότητας, τη διευκόλυνση του διεθνούς εμπορίου, την προώθηση υψηλών ποσοστών απασχόλησης και σταθερής οικονομικής ανάπτυξης και τη μείωση της φτώχιας σε ολόκληρο τον κόσμο»1.
Η ονομασία του ταμείου στα αγγλικά είναι «International Monetary Fund» (IMF), ενώ είναι γνωστό και ως «the Fund» (το Ταμείο).2
Τη σημερινή εποχή πολλές κυβερνήσεις ανά τον κόσμο εμφανίζουν δημοσιονομικό έλλειμμα, πραγματοποιούν δηλαδή περισσότερα έξοδα απ’ όσο τους επιτρέπουν τα έσοδά τους.2 Τη διαφορά αυτή την καλύπτουν συνήθως με δανεισμό από τις λεγόμενες «αγορές», από ενδιαφερόμενους ιδιώτες επενδυτές δηλαδή, όπως τράπεζες και συνταξιοδοτικά ταμεία.4, 5, 6
Όπως όμως είναι αναμενόμενο, οι επενδυτές αυτοί είναι διατεθειμένοι να δανείσουν τα χρήματά τους σε μια κυβέρνηση μόνο αν τη θεωρούν αξιόπιστη, μόνο δηλαδή αν πιστεύουν ότι όταν έρθει η ώρα τα χρήματά τους θα τους επιστραφούν7, προσαυξημένα φυσικά και με τον αναλογούντα τόκο (μια χρηματική αμοιβή δηλαδή8). Αν αυτό δε συμβαίνει και η κυβέρνηση, για τον οποιοδήποτε λόγο (όπως η ύπαρξη υπέρογκου ελλείμματος), χάσει την αξιοπιστία της, τότε κανείς δεν είναι διατεθειμένος να της δανείσει ή τουλάχιστον δεν είναι διατεθειμένος να το κάνει αν δε λάβει μια υπερβολικά μεγάλη αμοιβή (τόκο).9 Με τον τρόπο αυτό η εν λόγω κυβέρνηση χάνει την εύκολη αυτή πηγή δανεισμού (τίθεται ως λέγεται «εκτός αγορών») και κινδυνεύει έτσι να στερέψει από χρήματα και τελικά να πτωχεύσει9.
Επειδή όμως ένα γεγονός κρατικής πτώχευσης θεωρείται πως θα είχε αρνητικές συνέπειες τόσο για την ίδια τη χώρα9, όσο πιθανότατα και για τον υπόλοιπο κόσμο (για τη σταθερότητα του διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος10), συχνά γίνεται προσπάθεια για την αποφυγή του9. Αυτό επιτυγχάνεται με τη συνέχιση της δανειοδότησης της κυβέρνησης όχι όμως πλέον από τις αγορές αλλά με εναλλακτικούς τρόπους, όπως τα απευθείας δάνεια από άλλες χώρες ή οργανισμούς11. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου οργανισμού είναι το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ)11, ενώ τα τελευταία χρόνια υπάρχει και ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας, ο πολυακουσμένος δηλαδή ESM, ο οποίος όμως είναι διαθέσιμος μόνο για τις χώρες που έχουν υιοθετήσει το ευρώ12.
Η παραπάνω αρμοδιότητα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου είναι αναμφισβήτητα η πιο γνωστή σε εμάς, δεν είναι όμως η μόνη. Σύμφωνα με το ίδιο το Ταμείο, οι δραστηριότητές του συγκεντρωτικά είναι13:
Ως κύριος στόχος του αναδεικνύεται η πρόληψη και αντιμετώπιση οικονομικών κρίσεων, με στόχο τη διασφάλιση του διεθνούς νομισματικού και χρηματοοικονομικού συστήματος15.
Τη σημερινή εποχή, πολλές κυβερνήσεις ανά τον κόσμο εμφανίζουν δημοσιονομικό έλλειμμα, διατηρούν δηλαδή ένα υψηλότερο επίπεδο δημοσίων δαπανών απ' ότι τους επιτρέπουν τα δημόσια έσοδά τους16. Προς κάλυψη αυτής της διαφοράς οι κυβερνήσεις καταφεύγουν σε δανεισμό. Ο δανεισμός αυτός μπορεί να γίνει τόσο από το εσωτερικό της χώρας, όσο και από το εξωτερικό17.
Δεδομένου ότι ο εσωτερικός δανεισμός συχνά συνδέεται με δημιουργία προβλημάτων για την οικονομία, όπως η δέσμευση πόρων από την οικονομία που θα μπορούσαν εναλλακτικά να χρησιμοποιηθούν από τους ιδιώτες, τα κράτη συχνά προτιμούν τον εξωτερικό δανεισμό.17 Ο εξωτερικός αυτός δανεισμός, στις μέρες μας, πραγματοποιείται συνήθως με την έκδοση κρατικών ομολόγων στις διεθνείς αγορές χρήματος και κεφαλαίου, ή απλά «Αγορές» όπως συνήθως αναφέρονται στα ΜΜΕ. Τα κρατικά ομόλογα δεν είναι τίποτα άλλο παρά έγγραφα τα οποία δίνονται στο δανειστή μιας κυβέρνησης, προς απόδειξη της ύπαρξης του χρέους και καταγραφής του επιτοκίου με το οποίο αυτό παρέχεται.18 Το επιτόκιο είναι η αμοιβή του δανειστή και υπολογίζεται ως ποσοστό επί τις εκατό του δανείου.19
Σύμφωνα με την οικονομική επιστήμη, μια χώρα που μέχρι σήμερα συνήθιζε να καταναλώνει περισσότερα απ' όσα αντιστοιχούν στο εγχωρίως παραγόμενο εισόδημά της, δηλαδή συνήθιζε να έχει περισσότερα έξοδα απ΄ ότι έσοδα και να καλύπτει τη διαφορά αυτή με δανεισμό, αν μια μέρα δε μπορούσε να δανειστεί άλλο θα ερχόταν αντιμέτωπη με πολλά προβλήματα.20 Συγκεκριμένα θα έπρεπε πλέον η κατανάλωσή της να μειωθεί στο επίπεδο του εγχωρίως παραγόμενου εισοδήματός της, να αρχίσει να ξοδεύει δηλαδή με μιας πολύ λιγότερα ώστε τα έξοδα να είναι ίσα με τα έσοδά της.20 Αν μάλιστα υπήρξε για πολλά χρόνια δανειζόμενη και έχει συσσωρεύσει χρέος τότε θα έπρεπε:
Με την παρουσία όμως ενός δανειστού εσχάτης ανάγκης όπως ο ESM και το ΔΝΤ, η χώρα που δεν έχει δυνατότητα να δανείζεται από τις αγορές μπορεί να αποφύγει όλα τα παραπάνω, δανειζόμενη πλέον από τους οργανισμούς αυτούς.21 Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζει μάλιστα και τον απαραίτητο χρόνο που χρειάζεται ώστε, μέσα από τις μεταρρυθμίσεις που προωθούνται, να ξεπεράσει τα προβλήματα που την οδήγησαν στην άσχημη οικονομική κατάσταση.22
Κύριος στόχος οργανισμών όπως το ΔΝΤ και ο ESM μέσα από την παροχή βοήθειας σε μία χώρα είναι, σύμφωνα με την οικονομική επιστήμη, η προστασία της σταθερότητας του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος.15
Πιο συγκεκριμένα, αν μία χώρα χάσει τη δυνατότητα να δανείζεται, αυτό δε θα βλάψει μόνο την ίδια αλλά πιθανότατα και άλλα κράτη στον κόσμο. Με την απουσία δυνατότητας δανεισμού, και όσο η χώρα συνεχίζει να δαπανά περισσότερα απ' όσα αντιστοιχούν στο εγχωρίως παραγόμενο εισόδημά της (να έχει δηλαδή περισσότερα έξοδα από έσοδα3), η χρεοκοπία δε θα αργήσει να φανεί. Ως χρεοκοπία ενός κράτους ορίζεται η αδυναμία εκπλήρωσης των οικονομικών υποχρεώσεών του9 και άρα η αθέτηση των πληρωμών του προς όλους εκείνους που στο παρελθόν του είχαν δανείσει.
Μια τέτοια αθέτηση σημαίνει χαμένα χρήματα για τους δανειστές του και άρα, ανάλογα βέβαια και με το μέγεθός του ποσού, δημιουργία προβλημάτων και σε αυτούς. Προβλήματα που, αν αποδειχτούν σημαντικά, μπορεί να οδηγήσουν και τους ίδιους τους δανειστές σε χρεοκοπία και το έναυσμα για ένα νέο κύκλο αθέτησης πληρωμών και δημιουργίας προβλημάτων.23 Αν η κατάσταση αυτή συνεχιστεί ως ντόμινο δεν αποκλείεται η δημιουργία κρίσης στο σύνολο του χρηματοπιστωτικού συστήματος συγκεκριμένων χωρών, ή και συνόλου χωρών όπως η Ευρωζώνη ή ακόμα και ολόκληρου του κόσμου.23, 24 Οι συνέπειες των κρίσεων αυτών μπορεί να είναι πολλές και όχι πάντα προβλέψιμες, ενώ συνήθως δε σταματούν στο χρηματοπιστωτικό σύστημα αλλά επηρεάζουν και την πραγματική οικονομία χειροτερεύοντας τη ζωή πολλών ανθρώπων.25
Για το λόγο αυτό πολλοί οικονομολόγοι και πολιτικοί πιστεύουν πως είναι λάθος ένα και μόνο γεγονός (μια αθέτηση πληρωμών δηλαδή) να αφεθεί να δημιουργήσει τόσα πολλά προβλήματα και υποστηρίζουν πως πρέπει οπωσδήποτε να αποφευχθεί.26 Σήμερα, αυτό συμβαίνει πράγματι με την παρέμβαση οργανισμών όπως ο ESM και το ΔΝΤ. Με τα δάνεια που παρέχονται από αυτούς τα κράτη είναι σε θέση να συνεχίσουν να αποπληρώνουν τα δάνειά τους και έτσι η αθέτηση πληρωμών, με ότι αυτή θα μπορούσε να συνεπάγεται, αποφεύγεται. Παράλληλα οι οργανισμοί αυτοί επιβάλλουν μεταρρυθμίσεις στην οικονομία του εν λόγο κράτους (μνημόνιο), με βάση το σκεπτικό πως έτσι η οικονομική τους κατάσταση σταδιακά θα βελτιωθεί και μελλοντικά, θα μπορούν να αποπληρωθούν και τα νέα αυτά δάνεια που τα ίδια έχουν μόλις προσφέρει22.
Το ΔΝΤ επινοήθηκε τον Ιούλιο του 1944 σε μία διάσκεψη του ΟΗΕ στην πόλη Bretton Woods, στο New Hampshire των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Εκεί, 44 εκπρόσωποι χωρών συμφώνησαν στην ανάγκη ύπαρξης ενός πλαισίου οικονομικής συνεργασίας μεταξύ των χωρών ώστε να αποφευχθεί η επανάληψη των καταστροφικών πολιτικών, που οδήγησαν στον όλεθρο της Μεγάλης Ύφεσης της δεκαετίας του 1930.27 Έτσι από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και μέχρι σήμερα, το Ταμείο έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια οικονομία. Συγκεκριμένα28:
Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, προκειμένου να ασκεί τις δραστηριότητές του αποτελεσματικά, αντλεί χρήματα από29:
Οι περισσότεροι πόροι του ΔΝΤ παρέχονται από τα κράτη-μέλη του, κυρίως μέσω της καταβολής των ποσοστώσεών τους (quotas) οι οποίες υπολογίζονται βάση του σχετικού μεγέθους τους στη παγκόσμια οικονομία.
Το ΔΝΤ είναι ο τρίτος μεγαλύτερος επίσημος κάτοχος χρυσού στον κόσμο.
Στην κορυφή της οργανωτικής δομής του ΔΝΤ, βρίσκεται το Συμβούλιο των Διοικητών (Board of Governors), το οποίο απαρτίζεται από ένα διοικητή και έναν αναπληρωτή διοικητή για κάθε χώρα μέλος. Κάθε χώρα δηλαδή, διορίζει έναν εκπρόσωπό της διοικητή, ο οποίος συνήθως είναι ο Υπουργός των Οικονομικών ή ο επικεφαλής της κεντρικής της τράπεζας.30 Με τον τρόπο αυτό, το ΔΝΤ υπόκειται στον έλεγχο των κυβερνήσεων των κρατών-μελών του. Σε αντίθεση όμως με τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, όπου κάθε χώρα έχει μία ψήφο, η λήψη των αποφάσεων στο ΔΝΤ βασίζεται, όπως και η χρηματοδότηση, στις ποσοστώσεις (quotas).30
Κατ' αρχάς, η συνεργασία μιας χώρας με το ΔΝΤ ξεκινά μόνο έπειτα από αίτημα της ίδιας της χώρας. Το αίτημα αυτό συνοδεύεται από μία δήλωση προθέσεων της χώρας, στην οποία συχνά προσαρτάται και ένα μνημόνιο οικονομικής και χρηματοπιστωτικής πολιτικής. Οι δράσεις πολιτικής που το ΔΝΤ απαιτεί, στοχεύουν στην βελτίωση της οικονομικής κατάστασης της χώρας και διακρίνονται σε31:
Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έχει κατά καιρούς δεχτεί πολλές κριτικές.32 Οι προϋποθέσεις οι οποίες θέτει προκειμένου να παρέχει δανειοδότηση θεωρούνται πολύ αυστηρές, καθώς μέσα από σφιχτούς προϋπολογισμούς, περιορίζει τις δημόσιες δαπάνες για την παιδεία και την υγεία, ενώ με τις περικοπές μισθών δρα ανασταλτικά για την ανάπτυξη.33 Ο νομπελίστας οικονομολόγος και πρώην αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας, Joseph Stiglitz, έχει επίσης εκφράσει την άποψη ότι οι τακτικές του Ταμείου, δεν αντανακλούν τις ανάγκες των υπό ανάπτυξη χωρών, αλλά της Δυτικής Χρηματοπιστωτικής Κοινότητας.34
Η Ελλάδα είναι μία από τις 188 χώρες μέλη του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου με ημερομηνία ένταξης την 27η Δεκεμβρίου του 1945.35 Το μερίδιο της στη χρηματοδότηση του ΔΝΤ (η ποσόστωσή της - quota) αντιστοιχεί στο 0,46% της συνολικής χρηματοδότησης και παρόμοια είναι και η δύναμή της στη λήψη αποφάσεων.36 Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί ότι το μακράν μεγαλύτερο ποσοστό κατέχεται από τις Η.Π.Α. (17,68%), με δεύτερη την Ιαπωνία (6,56%).36
Στις 23 Απριλίου του 2010, ο τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας Γεώργιος Παπανδρέου, ανακοίνωσε από το Καστελόριζο μέσω διαγγέλματός του στον ελληνικό λαό την αδυναμία της χώρας να ανακτήσει την αξιοπιστία της και άρα να συνεχίσει να δανείζεται από τις διεθνείς αγορές με λογικά επιτόκια.37 Το γεγονός αυτό οδήγησε τη χώρα σε υποβολή αιτήματος προς τους Ευρωπαίους εταίρους για βοήθεια, και έκτοτε η χρηματοδότηση της Ελλάδας γίνεται από ένα μηχανισμό στήριξης με συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.38