Κραχ ορίζεται ως η ξαφνική και καταστροφική πτώση της τιμής ενός ή περισσοτέρων περιουσιακών στοιχείων1, η οποία λαμβάνει χώρα συνήθως στο χρηματιστήριο και μάλιστα σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, όπως μια ημέρα2. Επίσης, ως κραχ μπορεί να οριστεί και η ξαφνική αποτυχία μιας επιχείρησης1.
Σε ένα λεξικό, τη λέξη κραχ θα τη βρει κανείς να μεταφράζεται ετυμολογικά ως: γδούπος, θόρυβος από τρίξιμο, τριγμός.3 Όσο όμως και αν ακουστεί περίεργο, κάτι παρόμοιο είναι το κραχ και στην επιστήμη των οικονομικών, και συγκεκριμένα στο χρηματιστήριο, όπου συναντάται και συχνότερα.
Μία συνηθισμένη ημέρα σε ένα οποιοδήποτε χρηματιστήριο, πολλών ειδών περιουσιακά στοιχεία (μετοχές, ομόλογα, πολύτιμα μέταλλα κτλ) γίνονται, όπως είναι γνωστό, αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Αυτό σημαίνει ότι αγοράζονται και πωλούνται σε τιμές που δεν είναι πάντα οι ίδιες αλλά προκύπτουν επί τόπου, ανάλογα με την προσφορά και τη ζήτηση, και άρα αναδιαμορφώνονται συνεχώς.
Αν μια ημέρα όμως οι τιμές αυτές κινηθούν ξαφνικά προς τα κάτω πολύ περισσότερο απ’ ότι συνήθως, για παράδειγμα μειωθούν κατά 10% ή και περισσότερο, αυτό θεωρείται μία πολύ μεγάλη πτώση που είναι καταστροφική για όσους είχαν επενδύσει στα αντίστοιχα περιουσιακά στοιχεία.
Η ξαφνική αυτή μεγάλη και αρνητική αλλαγή της τιμής ενός ή περισσοτέρων περιουσιακών στοιχείων, που συμβαίνει σε ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα και έρχεται ουσιαστικά να «ταράξει» την καθημερινότητα ενός χρηματιστηρίου, είναι αυτό που ορίζεται ως Κραχ.1, 2
Δύο γνωστά παραδείγματα τέτοιων κραχ είναι αυτά των ΗΠΑ4:
Το πώς, το πότε και το γιατί συμβαίνει ένα κραχ είναι μία δύσκολη ερώτηση για τους οικονομολόγους ακόμα και σήμερα. Σύμφωνα με την κλασσική θεωρία των τιμών των περιουσιακών στοιχείων, οι τιμές αυτών μπορούν να πέσουν απότομα μόνο έπειτα, είτε από κάποια σημαντική αύξηση των επιτοκίων, είτε από κάποια άσχημη είδηση για το μελλοντικό εισόδημα που αυτά προσφέρουν. Όμως στην πράξη, αυτό που έχει παρατηρηθεί, είναι ότι τα κραχ συμβαίνουν χωρίς να υπάρξουν τέτοια γεγονότα.2
Σύμφωνα με μία άλλη θεωρία, τα κραχ είναι αποτέλεσμα της προΰπαρξης κάποιας φούσκας.2 Φούσκα σε ένα περιουσιακό στοιχείο δημιουργείται όταν η τιμή του αρχίζει να αυξάνεται πολύ παραπάνω από τα επίπεδα στα οποία κανονικά θα έπρεπε να κυμαίνεται, χωρίς μάλιστα κάποιο ιδιαίτερο λόγο, απλά και μόνο επειδή ο κόσμος πιστεύει πως αυτό πρόκειται να συμβεί.
Αν για παράδειγμα ένας φημισμένος οικονομολόγος υποστηρίξει δημόσια ότι μια μετοχή αξίζει και πως περιμένει να δει την τιμή της να αυξάνεται, τότε πολύς κόσμος πιστεύοντας στα λεγόμενά του και επιθυμώντας να εκμεταλλευτεί την άνοδο αυτή για να αποκομίσει κέρδη, θα σπεύσει να αγοράσει όντως ποσότητες της περί ης ο λόγος μετοχής. Το γεγονός αυτό θα δημιουργήσει συνθήκες έντονης ζήτησης στην αγορά της μετοχής και άρα θα αυξήσει την τιμή της, ακόμα μάλιστα και στην περίπτωση που ο φημισμένος οικονομολόγος δεν πιστεύει πραγματικά τον ισχυρισμό του. Έτσι προκύπτει μία φούσκα.6
Η αύξηση αυτή μπορεί να συνεχιστεί για αρκετό διάστημα, όχι όμως για πάντα. Κάποια χρονική στιγμή η τιμή της μετοχής θα έχει αυξηθεί τόσο πολύ, που ο κόσμος θα αρχίσει πλέον να αμφιβάλλει για την περεταίρω ανοδική προοπτική της. Θα σταματήσει έτσι να την αγοράζει και ίσως μάλιστα αρχίσει να πουλάει και ποσότητες αυτής που ήδη κατέχει. Θα υπάρξει συνεπώς κάμψη της ζήτησης στην αγορά για τη συγκεκριμένη μετοχή και αύξηση της προσφοράς της, γεγονός που θα ωθήσει τελικά την τιμή της στο επίπεδο που πράγματι θα έπρεπε να βρίσκεται, στην πραγματική της δηλαδή αξία.6
Η επιστροφή αυτή της τιμής μπορεί να γίνει σταδιακά με την πάροδο μηνών ή ετών, μπορεί όμως να γίνει και με ένα απότομο σκάσιμο της φούσκας, με κραχ δηλαδή, και οι τιμές να κατακρημνιστούν μέσα σε μία πολύ σύντομη χρονική περίοδο (ίσως και μία μέρα).2 Το μόνο βέβαιο είναι πως όσοι αγόρασαν ποσότητες της μετοχής κατά την περίοδο διόγκωσης της φούσκας, τελικά θα έχουν χάσει πολλά πολλά χρήματα.6
Δυστυχώς κανένας δε γνωρίζει πώς να εξηγήσει γιατί τα κραχ συμβαίνουν συγκεκριμένες ημέρες, και όχι για παράδειγμα μία ή δυο μέρες νωρίτερα ή αργότερα.2 Το τι περίπου όμως συμβαίνει κατά τη διάρκεια της ημέρας εκείνης, όπως δίνεται από τους Mankiw Gregory και Laurence Ball, περιγράφεται παρακάτω2:
Για την αποτροπή των κραχ, τόσο αρκετές κυβερνήσεις όσο και τα ίδια τα χρηματιστήρια, λαμβάνουν συνήθως ορισμένα προληπτικά μέτρα. Παραδείγματα τέτοιων είναι7:
Για το κραχ του 1929 πιστεύεται ότι ένας λόγος που συνετέλεσε στη δημιουργία φούσκας ήταν και η δυνατότητα που δινόταν στον κόσμο να αγοράζει μετοχές με πίστωση, δίνοντας μόνο μια μικρή προκαταβολή. Έτσι περισσότερες μετοχές αγοράζονταν και η φούσκα μεγάλωνε, αυξάνοντας τις πιθανότητες για ένα κραχ.7
Επειδή πιστεύεται ότι το κραχ είναι ένας φαύλος κύκλος πανικού και μείωσης τιμών, θεωρείται πως ένας τρόπος παγώματος αυτής της διαδικασίας θα ήταν πολύ ωφέλιμος. Έτσι, σε κάποια χρηματιστήρια αν οι τιμές πέσουν περισσότερο από ένα ποσοστό (πχ 10%), το σύστημα κλείνει και για ένα διάστημα δεν πραγματοποιούνται συναλλαγές (κάποιες ώρες ή και μια μέρα). Με τον τρόπο αυτό δίνεται ο χρόνος στο κοινό να ηρεμήσει, να εκτιμήσει καλύτερα την αξία των περιουσιακών του στοιχείων, και όταν οι συναλλαγές ξεκινήσουν πάλι να ενεργήσει με σύνεση και όχι υπό το βάρος του πανικού.7
Εφόσον το κραχ θεωρείται επικίνδυνο όποτε επικρατούν φούσκες2, αυτό μπορεί να λάβει χώρα όχι μόνο στις τιμές των μετοχών αλλά, όπως έχει δείξει και η ιστορία, και στις τιμές των ακινήτων, των ομολόγων, ξένου νομίσματος, πολύτιμών μετάλλων, εμπορευμάτων (όπως καφές και ζάχαρη)6, αλλά και σε έναν ολόκληρο τομέα της οικονομίας ή και μία χώρα8.
Το ελληνικό χρηματιστήριο ιδρύθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου του 1876 και η ιστορία του έχει σημαδευτεί με ένα μεγάλο κραχ, αυτό του 1999.10 Εξαιτίας, πιθανότατα, της ένταξης της Ελλάδας στην ΟΝΕ και της προοπτική ανάληψης των Ολυμπιακών Αγώνων από τη χώρα μας, επικράτησε στους επενδυτές την περίοδο εκείνη ένα κλίμα εφορίας χωρίς προηγούμενο.11 Ενδεικτικά μόνο αρκεί να αναφέρουμε πως από την αρχή του 1999 μέχρι και τις 17 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, ο Γενικός Δείκτης του Χρηματιστηρίου Αθηνών αυξήθηκε κατά 118%, σκαρφαλώνοντας έτσι στις 6335,04 μονάδες βάσης.12 Παράλληλα πολλές μετοχές, σύμφωνα με την εφημερίδα Capital.gr, εμφάνιζαν αυξήσεις αδιανόητες για τα σημερινά δεδομένα, με τη μετοχή της Ερμής Ακινήτων για παράδειγμα να έχει ενισχυθεί κατά 7.868%, ο Σιγάλας κατά 5.437%, η Ευρωπαϊκή Τεχνική κατά 4.454%, και η Μεταλλοπλαστική Αγρινίου κατά 3.366%.12
Η τάση αυτή όμως, στις 23 Σεπτεμβρίου, αντιστράφηκε απότομα.11 Ο Γενικός Δείκτης εμφάνισε μέσα σε 3 μόνο ημέρες μείωση της τάξης του 12,7% και το ελληνικό χρηματιστήριο ξεκίνησε από τότε μία μεγάλη πορεία προς τα κάτω η οποία σταμάτησε σχεδόν τέσσερα χρόνια αργότερα, τον Μάρτιο του 200312. Γρήγορα αποδείχτηκε ότι πολλές από τις μετοχές που είχαν εισαχθεί στο Χρηματιστήριο τότε ήταν «φούσκες», το σκάσιμο των οποίων έμελε να επιφέρει στην ελληνική οικονομία ισχυρότατο πλήγμα.
Ακόμη περισσότερο, οι συνέπειες του Κραχ του ’99 έχουν μείνει στη μνήμη πολλών και για έναν άλλο λόγο. Διότι ποτέ δεν περιορίστηκαν στον επιχειρηματικό κόσμο (σε επιχειρηματίες, τραπεζίτες, χρηματιστές κτλ), αλλά χτύπησαν την πόρτα όλων. Σε αντίθεση με τη σημερινή εποχή στην οποία ένα μικρό μόνο μέρος του πληθυσμού συνηθίζει να αγοράζει και να πουλάει περιουσιακά στοιχεία στο χρηματιστήριο, την εποχή εκείνη λέγεται πως γραφεία αγοραπωλησίας μετοχών υπήρχαν ακόμα και σε μικρά χωριά. Έτσι, το Κραχ του ’99 απαξίωσε την περιουσία εκατομμυρίων Ελλήνων μικροεπενδυτών και σημάδεψε τις ζωές πολλών ελληνικών οικογενειών.10, 11
Κραχ του ’99: Για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νεότεροι
Η ιστορία των κραχ
Διεθνείς κανόνες για το χρηματοπιστωτικό σύστημα
Το μεγάλο σορτάρισμα
Οι μεγάλες οικονομικές κρίσεις στην Ελλάδα (Μέρος Α)
Οικονομική Κρίση 1929