Τραπεζικό ΣύστημαHBanking System

Στα πλαίσια ενός κράτους, το τραπεζικό σύστημα της οικονομίας του (το Εθνικό Τραπεζικό Σύστημα δηλαδή) είναι συνήθως δομημένο σύμφωνα με το πυραμιδοειδές μοντέλο⁴:

• Στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται η κεντρική τράπεζα

Η κεντρική τράπεζα ασκεί τον έλεγχο των τραπεζών και είναι υπεύθυνη για τη χάραξη της κρατικής νομισματικής πολιτικής. Επιπροσθέτως, έχει συνήθως και την αρμοδιότητα της έκδοσης χαρτονομισμάτων, το εκδοτικό προνόμιο δηλαδή.⁴

• Στο μέσο της πυραμίδας βρίσκονται οι υπόλοιπες τράπεζες

Πρόκειται για τις εμπορικές τράπεζες (πχ Εθνική Τράπεζα, Eurobank, Alpha, Πειραιώς) και τους Ειδικούς Πιστωτικούς Οργανισμούς (όπως Συνεταιριστικές, Αγροτικές, Επενδυτικές κ.α.).5 Οι διαφόρων ειδών αυτές τράπεζες συναλλάσσονται απευθείας με το κοινό (επιχειρήσεις, αποταμιευτές κ.α.) αλλά και με την κεντρική τράπεζα.⁴

• Τέλος, στη βάση της πυραμίδας τοποθετούνται οι ιδιώτες - πελάτες

Λόγος γίνεται ουσιαστικά για τους χρήστες του τραπεζικού συστήματος.⁴

Κατ' αρχάς, το τραπεζικό σύστημα αποτελεί την καρδιά του χρηματοπιστωτικού συστήματος μιας χώρας.⁵ Ως χρηματοπιστωτικό σύστημα ορίζεται το σύνολο των χρηματοπιστωτικών προϊόντων, των χρηματοπιστωτικών αγορών και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων μιας οικονομίας,⁶ με βασική λειτουργία τη συγκέντρωση των πλεοναζόντων κεφαλαίων της οικονομίας και τη διοχέτευσή αυτών σε όσες οικονομικές μονάδες οι οποίες τα χρειάζονται, με αποτελεσματικό τρόπο.⁷

Οι τράπεζες ανήκουν στο τρίτο συνθετικό του χρηματοπιστωτικού συστήματος, στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα δηλαδή. Η εύρυθμη λειτουργία των τραπεζών είναι πολύ σημαντική για τη συνολική καλή λειτουργία του χρηματοπιστωτικού συστήματος,⁵ το οποίο με τη σειρά του είναι πολύ σημαντικό για την ομαλή λειτουργία και την ανάπτυξη ολόκληρης της οικονομίας.⁶

Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, μία από τις βασικές συνεισφορές των τραπεζών (και του τραπεζικού συστήματος γενικότερα) είναι η μείωση της ασύμμετρης πληροφόρησης στην οικονομία. Ασύμμετρη πληροφόρηση ονομάζεται η κατάσταση εκείνη στην οποία ο ένας από τους δύο συμμετέχοντες σε μία οικονομική συναλλαγή, διαθέτει λιγότερες πληροφορίες από τον άλλο.⁸ Αυτό μπορεί να οδηγήσει⁸:

• στο πρόβλημα της δυσμενούς επιλογής

Πρόκειται για το πρόβλημα της επιλογής των χειρότερων επενδυτικών επιλογών, επειδή τα άτομα ή οι επιχειρήσεις που επιθυμούν περισσότερο την πραγματοποίηση της συναλλαγής, είναι εκείνα που, για την άλλη πλευρά της συναλλαγής, είναι τα λιγότερα επιθυμητά.⁸ Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό των εταιριών που πωλούν ασφάλειες ζωής. Για αυτές, οι άνθρωποι που είναι πιθανότερο να είναι πιο πρόθυμοι να πραγματοποιήσουν μια τέτοια ασφάλιση, είναι οι άνθρωποι εκείνοι που διατρέχουν και τον υψηλότερο κίνδυνο θανάτου.⁹

• στο πρόβλημα του ηθικού κινδύνου

Πρόκειται για τον κίνδυνο η μία πλευρά από αυτές που συμμετείχαν σε μία συναλλαγή, να ενεργήσει κατά τρόπο διαφορετικό από το συμφωνημένο και που βλάπτει την άλλη.⁸

Αυτό το οποίο κάνουν οι τράπεζες είναι να διατηρούν οργανωμένα τμήματα αξιολόγησης των διαφόρων επενδυτικών επιλογών. Σε αντίθεση με έναν απλό αποταμιευτή, οι τράπεζες έχουν έτσι τη δυνατότητα να «ελέγχουν» τους πιθανούς δανειολήπτες αντλώντας πληροφορίες για τα επιχειρηματικά τους σχέδια, την οικονομική τους κατάσταση, τη μέχρι τώρα διαδρομή τους και πολλά άλλα. Μπορούν και κρίνουν καλύτερα λοιπόν σε ποιόν αξίζει να εμπιστευτούν τα χρήματα των καταθετών τους και μειώνουν το φαινόμενο της δυσμενούς επιλογής. Φυσικά, μετά τη χορήγηση του δανείου συνεχίζουν να παρακολουθούν τους δανειολήπτες τους ελέγχοντας την τήρηση των συμφωνημένων μειώνοντας έτσι και τον ηθικό κίνδυνο.⁸

Μειονέκτημα του τραπεζικού συστήματος είναι η εξαιρετικά μεγάλη ευπάθεια του. Οι τράπεζες σήμερα αντιμετωπίζουν ένα μεγάλο πλήθος κινδύνων που μπορούν αρκετά εύκολα να τις οδηγήσουν στην πτώχευση.¹⁰ Στην πτώχευση, ένα χρηματοπιστωτικό ίδρυμα οδηγείται όταν γίνεται αφερέγγυο, πράγμα που μπορεί να συμβεί για δύο κυρίως λόγους¹¹:

1. Επειδή έχει αρνητικά ίδια κεφάλαια

Επειδή δηλαδή, είτε λόγο κακής διαχείρισης, είτε κάποιας οικονομικής κρίσης που οδήγησε σε μείωση της αξίας περιουσιακών στοιχείων, πχ ακινήτων, η τράπεζα έχει καταγράψει μεγάλες ζημίες.¹²

2. Επειδή πάσχει από έλλειψη ρευστότητας

Ακόμη κι αν ένα τραπεζικό ίδρυμα είναι αρχικά φερέγγυο, μπορεί και πάλι να χρεοκοπήσει αν δε διαθέτει επαρκή ρευστότητα, αν δηλαδή, εκείνη τη χρονική στιγμή, και ανεξάρτητα από την κερδοφορία του, δεν έχει αρκετά χρήματα στο ταμείο για να αποπληρώσει τις τρέχουσες υποχρεώσεις του.¹³ Αυτό σε μία τράπεζα μπορεί να συμβεί αρκετά εύκολα αν οι καταθέτες της, για παράδειγμα, χάσουν για τον οποιοδήποτε λόγο την εμπιστοσύνη τους σε αυτή και τρέξουν να σηκώσουν τα χρήματά τους μαζικά από τους λογαριασμούς τους.¹²

Αν μάλιστα ένα τραπεζικό ίδρυμα χρεοκοπήσει, τότε λόγω της υψηλής αλληλεξάρτησης που τα τραπεζικά ιδρύματα εμφανίζουν μεταξύ τους,¹² δεν είναι καθόλου απίθανο να ακολουθήσουν και άλλες πτωχεύσεις οι οποίες σταδιακά να φέρουν σε κρίση το σύνολο του τραπεζικού συτήματος.¹⁰ Το τραπεζικό σύστημα, όντας η καρδιά του χρηματοπιστωτικού συστήματος,⁵ ενδέχεται να επιφέρει κρίση και σε αυτό με σημαντικές συνέπειες τόσο για τους συμμετέχοντες στο σύστημα, όσο και για ολόκληρη την οικονομία.¹² Για το λόγο αυτό οι κυβερνήσεις επιδιώκουν την αποτροπή ή/και κατάπαυση αυτών των κρίσεων, και συχνά πραγματοποιούν κινήσεις και πολιτικές θωράκισης των τραπεζών.¹⁴

Τις τελευταίες δεκαετίες, για διάφορους λόγους όπως η ύπαρξη οικονομικής δραστηριότητας των κατοίκων μιας χώρας και στο εξωτερικό, οι εθνικές τράπεζες αναγκάσθηκαν σταδιακά να συνεργαστούν και στο διεθνή χώρο με τράπεζες άλλων χωρών. Το γεγονός αυτό μας κάνει σήμερα να ομιλούμε για την ύπαρξη, πέραν των διαφόρων Εθνικών Τραπεζικών Συστημάτων, και ενός Διεθνούς Τραπεζικού Συστήματος.¹⁵

Οι βασικές κατηγορίες τραπεζών, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί στην Ελλάδα με βάση τις νομοθετικά προσδιοριζόμενες δραστηριότητες τους, παρουσιάζονται στο παρακάτω διάγραμμα.

Στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, με την κρίση την οποία βιώνουμε, οι κυβερνήσεις μας έχουν κάνει εμφανείς προσπάθειες θωράκισης γενικά του χρηματοπιστωτικού συστήματος, στηρίζοντας το ελληνικό τραπεζικό σύστημα. Από τα πιο εμφατικά παραδείγματα τέτοιας προσπάθειας είναι οι ανακεφαλαιοποιήσεις που, με κρατική πρωτοβουλία, έγιναν τα τελευταία χρόνια στις ελληνικές τράπεζες.

Για παράδειγμα, το 2013 το ελληνικό δημόσιο μέσω του Ελληνικού Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας το οποίο είχε λάβει δάνεια από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF)¹⁶, κατέβαλλε 28,6 δις και αγόρασε περίπου το 90% των νεοεκδοθέντων μετοχών των τεσσάρων συστημικών τραπεζών (Εθνική Τράπεζα, Eurobank, Alpha και Πειραιώς) συμπληρώνοντας έτσι τα κεφάλαια που τους ήταν απαραίτητα για τη λειτουργία τους. Συστημικές χαρακτηρίστηκαν από την Τράπεζα της Ελλάδος, εκείνες οι τράπεζες που κρίθηκαν κατάλληλες για δημόσια στήριξη¹⁶, καθότι μία χρεοκοπία αυτών θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο ολόκληρο το σύστημα (το χρηματοπιστωτικό).

1. Qfinance, Definition of banking system (Διαθέσιμο στο http://www.financepractitioner.com/dictionary/banking-system, Τελευταία Επίσκεψη 10/11/2016)
2. Mankiw Gregory N και Laurence M. Ball, 2013, Μακροοικονομική και το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα, Εκδόσεις Gutenberg, Επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Χορταρέας, Μετάφραση Ανδρέας Σοκοδήμος, σελ 622-623
3. Καντζοπούλου Α., Εμπειρική Μελέτη της επίδρασης της κρίσης του 2008 στις μετοχές του τραπεζικού κλάδου, σελ 14 (Διαθέσιμο στο https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/14630/3/KazantzopoulouAngelikiMsc2011.pdf , Τελευταία Επίσκεψη 10/11/2016)
4. Αιγυπτιάδης Α., (1992), Το Τραπεζικό Σύστημα, Οργανισμός Προώθησης Εξαγωγών, Διεύθυνση Πληροφοριών και Επιμορφώσεως, Αθήνα, σελ 16
5. Σαπουντζόγλου Γ. και Χ. Πεντόνης, Τραπεζική Οικονομική, Τόμος Α, Εκδόσεις Γ. Μπένου, Αθήνα 2009, σελ 43
6. Νούλας Α., Χρήμα και Τράπεζες, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2005, σελ 47 - 48
7. Αγγελόπουλος Π., Τράπεζες και Χρηματοπιστωτικό Σύστημα (Αγορές, Προϊόντα, Κίνδυνοι), Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης, Δ' Ανανεωμένη Έκδοση, Αθήνα, 2013, σελ 41-45
8. Mankiw Gregory N και Laurence M. Ball, 2013, Μακροοικονομική και το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα, Εκδόσεις Gutenberg, Επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Χορταρέας, Μετάφραση Ανδρέας Σοκοδήμος, σελ 619-625
9. Economics.help, Adverse Selection Explained (Διαθέσιμο στο http://www.economicshelp.org/blog/glossary/adverse-selection/, Τελευταία επίσκεψη 10/11/2016)
10. The World Bank, Banking Crisis (Διαθέσιμο στο http://www.worldbank.org/en/publication/gfdr/background/banking-crisis, Τελευταία επίσκεψη 10/11/2016)
11. Positive Money, How do banks become insolvent (Διαθέσιμο στο http://positivemoney.org/how-money-works/advanced/how-do-banks-become-insolvent/, Τελευταία επίσκεψη 10/11/2016)
12. Mankiw Gregory N και Laurence M. Ball, 2013, Μακροοικονομική και το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα, Εκδόσεις Gutenberg, Επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Χορταρέας, Μετάφραση Ανδρέας Σοκοδήμος, σελ 776-777
13. Cambridge Dictionary, Meaning of "liquidity" in the English Dictionary (Διαθέσιμο στο http://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/liquidity, Τελευταία επίσκεψη 10/11/2016)
14. Mankiw Gregory N και Laurence M. Ball, 2013, Μακροοικονομική και το Χρηματοπιστωτικό Σύστημα, Εκδόσεις Gutenberg, Επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Χορταρέας, Μετάφραση Ανδρέας Σοκοδήμος, σελ 781
15. Αιγυπτιάδης Α., (1992), Το Τραπεζικό Σύστημα, Οργανισμός Προώθησης Εξαγωγών, Διεύθυνση Πληροφοριών και Επιμορφώσεως, Αθήνα, σελ 83
16. Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση για την Ανακεφαλαιοποίηση και Αναδιάταξη του Ελληνικού Τραπεζικού Τομέα (Διαθέσιμο στο http://www.bankofgreece.gr/BogEkdoseis/%CE%88%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7_%CE%B3%CE%B9%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CF%86%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%B9%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%AF%CE%B7%CF%83%CE%B7.pdf, Τελευταία επίσκεψη 10/11/2016)
17. Organization for Economic Co-operation and Development, Bank, Glossary of Statistical Terms (Διαθέσιμο στο https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=177,  Τελευταία επίσκεψη 10/11/2016)
18. ΤΕΙ Κεντρικής Μακεδονίας (Διαθέσιμο στο: http://apothesis.teicm.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/146/grevenitou.pdf?sequence=1&isAllowed=y, Τελευταία επίσκεψη 13/05/2016)